Na przełomie 1939 i 1940 r. niemieckie władze okupacyjne zarządziły policyjny spis ludności. Mieszkańcy tzw. ziemiach wcielonych do III Rzeszy obowiązkowo mieli zgłosić się do urzędów gminnych „celem policyjnego stwierdzenia ludności” (niem. Anmeldung zur polizeilichen Einwohnererfassung). [1] Objęto nim wszystkie osoby powyżej dwunastego roku życia. Pobierane w Urzędzie Gminy formularze wypełniano w dwóch egzemplarzach – jeden pozostawał w placówce dokonującej spisu, a drugi zatrzymywała zgłaszająca osoba. Formularz zawierał pytania w językach polskim i niemieckim. Powszechnie nazywano go „palcówką” ze względu na potwierdzający odcisk palca na formularzu (zamiast fotografii) składany w momencie jego oddawania.
Przed wypełnieniem zgłoszenia obowiązywało zapoznanie się z objaśnieniami na odwrocie Czytajcie przed wypelnieniem objaśnienia odwrótnej strony! W objaśnieniach pogrubioną czcionką informowano, że Zeznania fałszywe podlegają karze, jak również nieoddanie wypełnionego zgłoszenia! Oprócz typowych pytań dotyczący danych osobowych w formularzu znalazły się zagadnienia związane z narodowością czy używanym w domu językiem. Był uwierzytelniany odciskiem palca oraz własnoręcznym podpisem. Dodatkowo opatrzony był odciskiem pieczęci “Der Reichsführer SS und Chef der Deutschen Polizei/ Einwohner-Erfassung”. Zgodnie z prawem należało go zawsze nosić przy sobie.
Głównym celem zarządzenia było dostarczenie aktualnych danych o panujących na tzw. ziemiach wcielonych do III Rzeszy aktualnych stosunkach narodowościowych. Miało to doprowadzić do oszacowania liczby ludności nadającej się w przyszłości do zgermanizowania [2] (dekret Adolfa Hitlera o zaanektowaniu części ziem polskich ukazał się 8 października 1939 r.; Kozy znalazły się w rejencji katowickiej – niem. Regierungsbezirk Kattowitz, powiat Bielsko – niem. Landkreis Bielitz). Materiał miał również służyć do wysiedlenia osób deklarujących się jako Polacy (wysiedlania w Kozach rozpoczęły się w listopadzie 1941 r. i przez cały okres okupacji objęły 615 osób z 100 domów). [3]
Dokument meldunkowy dla Stanisława Honkisza (Stanislaus Honkisch)
Miejsce zamieszkania: Kozy 461
Data i miejsce urodzenia: 26 kwietnia 1895 r., Kozy (niem. Kosy)
Wyznanie: rzymskokatolickie
Narodowość: polska
Język używany w domu: polski
Zawód: pracownik kolei (Eisenbahn arbeiter)
Dzieci poniżej 12 lat: 1
Dokument ze zbiorów rodzinnych Mirosława Frączka.
Stanisław Honkisz zmarł 24 maja 1950 r. i jest pochowany na cmentarzu parafialnym w Kozach.
Objaśnienia do dokumentu meldunkowego.
Na uwagę zasługuje objaśnienie do pytania 7 o narodowość. Podać należy ów naród, do którego zgłaszający się czuje najbardziej przychylonym i do którego się przyznaje; to przyznanie należy jednak zatwierdzić pewnymi faktami, jak język, wychowanie, kultura i t. p., i nie wolno, by dotychczasowe zachowanie się zgłaszającego stało w sprzeczności z tymi faktami lub jego zeznaniem. Narodowość dzieci poniżej lat 16 ustanawia opiekun prawny. U żydów zawsze należy podać narodowość „żydowską”, a to nawet w wypadku ich nieprzynależności do żydowskiego towarzystwa wyznaniowego.
Dokument meldunkowy dla Władysława (Vladislaus) Laszczaka
Miejsce zamieszkania: Kozy 578
Data i miejsce urodzenia: 25 czerwca 1921 r., Kozy (niem. Kosy)
Wyznanie: rzymskokatolickie
Narodowość: polska
Język używany w domu: polski
Zawód: pomocnik kamieniarza (Kunsteingehilfe)
Dzieci poniżej 12 lat: –
Dokument ze zbiorów rodzinnych Krzysztofa Laszczaka.
Władysław Laszczak zmarł 4 marca 1987 r. i jest pochowany na cmentarzu parafialnym w Kozach.
Dokument meldunkowy dla Józefa (Josef) Procnera
Miejsce zamieszkania: Kozy 312
Data i miejsce urodzenia: 2 lutego 1912 r., Kęty (niem. Kenty)
Wyznanie: rzymskokatolickie
Narodowość: polska
Język używany w domu: polski
Zawód: stolarz (Tischler)
Dzieci poniżej 12 lat: 1
Dokument ze zbiorów rodzinnych Pawła Holerka.
Józef Procner zmarł 1 lipca 1997 r. i jest pochowany na cmentarzu parafialnym w Kozach.
[1] Jego wykonanie zarządził 22 listopada 1939 r. Heinrich Himmler, występujący jako szef niemieckiej policji na terenach wcielonych do Rzeszy. Informacja o spisie została opublikowana w prasie i obwieszczona plakatami. Rejestracja miała odbyć się w dniach 17-23 grudnia 1939 r. (termin przedłużono do 15 stycznia 1940, a w praktyce akcja trwała w nawet później); Ryszard Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej, Katowice 2006, s. 172-173
[2] Mirosław Węcki, Kwestia folkslisty na Górnym Śląsku, „Biuletyn IPN”, nr 9, 2017, s. 32-44; przystanekhistoria.pl [dostęp 27.09.2025]
[3] Władysław Honkisz, Jest taka wieś Kozy, Bielsko-Biała 1997, s. 166